Ai tregon se kalimin në Tropojë ia kishin përshkruar si të frikshëm pasi ishte një vend ku mbizotëronte krimi dhe bandat por siç shkruan Tom Robbin kjo nuk ishte apak e vërtetë. Ajo që i ka tërhequr vëmendjen ishin dhe bunkerët e ndërtuar në kohën e diktaturës.
Prestigjozja “Financial Time’ ka publikuar një artikull ku promovon turizmin dimëror në Bjeshkët e Nemuna dhe në Valbonë. Me anë të një shkrimi Tom Robbin ka përshkruar udhëtimin e tij në Shqipëri, të cilin e quan magjik ku dhe ndihet i keqardhur që mbaroi shpejt.
Ai ka përshkruar udhëtimin e tij në Valbonë dhe eksperiencën e të bërit ski në Bjeshkët e Nemuna, një sport që nuk është masiv pasi sipas tij mungojnë guidat e mirëfillta por që kjo thotë Tom ka dhe një të mirë pasi kështu nuk ka shumë emëtimesh të gazrave karbon që mund të lëshojnë në mjedis helikopterët që përdorin turistët. Ai tregon se kalimin në Tropojë ia kishin përshkruar si të frikshëm pasi ishte një vend ku mbizotëronte krimi dhe bandat por siç shkruan Tom Robbin kjo nuk ishte apak e vërtetë. Ajo që i ka tërhequr vëmendjen ishin dhe bunkerët e ndërtuar në kohën e diktaturës.
Duke u kthyer nga lokali, vura re diçka që më bëri të ndihesha shumë i vetmuar dhe larg shtëpisë. Lugina u përfshi ngadalë nga hijet, ndërsa dielli perëndonte pas një kreshte të largët. Ndodhesha në një rrugë të rrethuar nga të dyja anët nga një ”lëmsh” i dendur ahesh dhe thuprash ngjyrë argjendi, rreth një orë më këmbë nga hoteli im. Dhe e ngrirë në dëborë para meje ishte një gjurmë e madhe. I kisha kushtuar pak vëmendje kur dikush kishte përmendur se këto pyje ishin shtëpia e arinjve, rrëqebullit dhe ujqërve. Tani, u përkula dhe përdora stilolapsin tim për të matur gjurmën ishte 15 cm e gjatë, me katër shenja kthetrash që dalin akoma më tej. Nuk dukej shumë e freskët, por atëherë çfarë dija për ujqërit? Pemët filluan të shushurijnë nga era. Nuk ishte vetëm jeta e egër që shtonte ankthin tim ndërsa u ktheva me nxitim në pistë atë natë. Isha thellë në Bjeshkët e Nemuna të Shqipërisë një emër që duket se ka shpjegime të shumta, por asnjëri prej tyre nuk është tamam gazmor. Jashtë kufijve për pesë dekada gjatë epokës komuniste të vendit, rajoni u bë i njohur për gjakmarrjen, shpopullimin e rëndë dhe dhunën e rastësishme. Në librin e tij “Bjeshkët e Nemuna” të vitit 1998 , Robert Carver takon dy misionarë që kanë ngritur një zyrë turistike në Bajram Curri, qyteti më i afërt me vendin ku unë po qëndroja. Kjo është një ide që i duket gazmore: “Bajram Curri i bëri Haitit dhe Liberisë të duken si Bregu i Azur. Ndoshta dikush mund të hapë një agjenci të specializuar udhëtimi për vende të tilla, Dystopian Tours Inc, e cila do të specializohej në zonat e fatkeqësive të botës së tretë të stilit Graham Greene. Çdo klient do t’i garantohej të paktën dizenteria dhe plagët me armë zjarri. Bajram Curri sigurisht që do të kualifikohej.” Çfarë do të mendonte ai për faktin që unë isha këtu për argëtimet më të këndshme të pushimeve, një udhëtim me ski? Dhe kjo në vend që të jetë pika e goditjes e një aventure qëllimisht të çuditshme dhe joshëse Shqipëria do të ofronte disa nga skitë më të bukura që kam përjetuar ndonjëherë.
Fluturova për në Prishtinë në Kosovë, më pas mora një taksi dhe udhëtova tre orë për në perëndim, ndërsa shiu u shndërrua në borë ndërsa udhëtonim. Menjëherë pas kalimit në Shqipëri, shoferi im vuri në dukje bunkerët e betonit afër anës së rrugës disa nga 750,000 të instaluar nga Enver Hoxha teksa forconte kombin e izoluar midis viteve 1960 dhe 1980. Jo shumë më vonë kaluam kthesën për në fshatin Tropojë, famëkeq, shpjegoi shoferi me të dridhura, si bastion i mafias. (Ndoshta ai ishte duke u ndikuar në mënyrë të padrejtë nga përdorimi i tij si vendlindja e gangsterëve në filmin e Liam Neeson Taken , megjithëse për një zonë malore rurale, dukej se kishte një numër të pazakontë SUV-sh të nivelit të lartë me të errëta dritaret dhe targat e MB.)
Në Bajram Curri ne u kthyem në veri dhe më pas në Parkun Kombëtar të Luginës së Valbonës, një luginë e egër me anë të pjerrëta që shtrihet në kufirin malazez. Plehrat buzë rrugës së qytetit dhe ndërtesat e blloqeve të flladit ia lanë vendin shpejt peizazhit të bukur natyror, rruga që gjurmon vijën e një lumi të vrullshëm me shkrirje bore befasuese blu, ndonjëherë duke u rrotulluar rreth shpateve të rrëpirës që kishte zbritur nga majat, të padukshme në re lart. Pranë fshatit të Dragobisë kaluam një sërë fermash të vogla që dukeshin idilike dhe para-industriale, barishte direkt nga një Monet në kullota të vogla të shënuara me gardhe me kunja druri. Në kohën kur u vendosëm në Qendrën Turistike të Valbonës, një grup shtëpizash prej druri ku do të qëndroja, një helikopter i parkuar në mënyrë të papërshtatshme aty pranë moti ishte vërenjtur edhe më shumë dhe unë në majën e këmbëve me borë të freskët shkova te dera.
Binte borë pjesën më të madhe të ditës tjetër gjithashtu. Shtyllat e gardhit sa herë që shikoja nga dritarja, degët e pemëve dhe rrotulluesit e helikopterit përkuleshin poshtë nën peshën e tij. Megjithatë, të nesërmen në mëngjes, hapa derën e shtëpisë për të parë se retë ishin pastruar. Rrezet e diellit lanë majat e thyera që ngriheshin lart nga dyshemeja e luginës, duke lënë një përshtypje shumë të mirë për Dolomitet. Me përjashtim të Dolomitëve, të mbushur me teleferikë dhe pista, të mbushura me makineri për prodhimin e borës dhe restorante malore, këtu nuk kishte asgjë, asnjë lloj infrastrukture skijimi, vetëm disa bujtina (dhe shumica e tyre mbyllen për dimër). Vetëm një rrugë që shkon deri në luginën qorre. Ndërsa shikoja, nja dy kuaj erdhën duke ecur përgjatë tij, të pashoqëruar dhe me sa duket sapo kishin dalë për një shëtitje.
Së shpejti ishim në ajër, ishim katër persona, udhërrëfyesi ynë slloven Rok Zalokar dhe piloti gjerman Dethlef Gensel. U ngjitëm shpejt, duke u nisur drejt perëndimit dhe lart drejt kreshtës së lartë në skajin më të largët të luginës së Valbonës. Diku nën dëborë ishte rruga që të çon në luginën fqinje të Shalës, një rrugë e cila ishte “një nga më të rrezikshmet në Shqipërinë veriore” sipas librit të Carver të vitit 1998. “Askush”, ku ai shkruan se as shqiptari më i guximshëm nuk e përdorte këtë pistë nëse nuk ishte i armatosur dhe i shoqëruar nga miq të armatosur. Ne kaluam me shpejtësi dhe zbritëm në majë të një grupi majash midis fshatrave Theth dhe Ducaj, u ngjitëm lart dhe më pas pamë sesi helikopteri po zbriste në luginë, zhurma e rotorit që tërhiqej me shpejtësi nënvizonte izolimin tonë të plotë. Zalokar na bëri një buzëqeshje dhe na tha disa fjalë drejtuese, pastaj u zhduk në pluhur dhe sa kam sa ski kam bërë kudo në Alpe. Në fund, rreth 1000 metra vertikale poshtë, ne u rigrupuam, pa frymë por me shkëlqim. Si quhej ai vrapim, e pyeta Zalokarin? Ai nuk kishte përgjigje, kjo ishte hera e parë që ai e bënte ski ndoshta askush tjetër nuk e ka bërë ndonjëherë. Vazhduam të ecnim gjithë mëngjesin, derisa kërcënimi i motit të keq na detyroi të ktheheshim në shtëpi, ne kishim bërë nëntë vrapime të paharrueshme, të gjithë i kishim për herë të parë vrapime të tilla.
Fluksi i parë i turistëve mbërriti në Shqipëri menjëherë pas rënies së komunizmit, në 1992, por tranzicioni i lëkundur drejt një ekonomie tregu çoi shpejt në paqëndrueshmëri të mëtejshme. Familjet shisnin shtëpi dhe bagëti në ato që rezultuan të ishin skema piramidale. Kur ato u shembën përfundimisht, në 1997, pati një kryengritje të armatosur dhe një forcë paqeruajtëse ndërkombëtare u dërgua për të rivendosur rendin. Kosova fqinje ishte në luftë një vit më vonë.
Si rezultat, vetëm gjatë dekadës së fundit turistët kanë filluar të eksplorojnë malet përreth Valbonës – madje edhe atëherë, vetëm në numër të vogël dhe pothuajse ekskluzivisht në verë. Grupi i rastësishëm i tureve të skive mund të kalojë, duke u ngjitur dhe duke përdorur lëkura ngjitëse në bazën e skive të tyre, por majat më pak të thepisura diku tjetër në vend janë më të përshtatshme për ski. Kjo përbën një perspektivë të rrallë në Evropë, një brez malesh pak të vizituara dhe me pak ski, ideale për ski me helikopterë.
Fakti që ishim këtu ishte plotësisht falë Zalokarit, i cili, ndërsa trajnonte guida në Kosovë, në vitin 2018, ishte ngjitur në Gjeravicë, një majë afër kufirit shqiptar, dhe kishte parë Valbonën. “Unë u mahnita. Kam jetuar gjithë jetën në rajonin e Ballkanit. E dija se kishte disa male vërtet të bukura për të ski dhe ngjitur me Malin e Zi dhe Kosovën, por me të vërtetë kurrë nuk e kuptova se sa potencial kishin këto male”, thotë ai.
Zalokar filloi të bënte ski para moshës dy vjeç. Shumë vite më vonë ai filloi të stërvitej si udhërrëfyes dhe të punonte për operacionet me heliski në Suedi dhe Alaskë. Pasi vizitoi Valbonën, në vjeshtë, ai dhe e dashura Petra Brajnik hapën kompaninë e tyre të re të heliskive, këtu, në janar 2019.
Janë ende ditët e para. Pas një ndërprerjeje pandemike, këtë vit ishte vetëm sezoni i tretë, ku secili zgjati vetëm tre javë. Gjatë qëndrimit tim kishte shtatë të ftuar të tjerë (operacionet e mëdha të Amerikës së Veriut mund të kenë pesëfishin e këtij numri). Një burrë, një sipërmarrës me qendër në Zvicër, më tha se për vite të tëra kishte bërë një pelegrinazh vjetor në heliski, në Kolumbinë Britanike. Pasi erdhi këtu, ai nuk e pa më nevojën për të shkuar atje.
Kështu pra. Një atmosferë zbulimesh potenciale dhe të reja ka kjo zonë. Ekziston gjithashtu një kuptim i të qenit pjesë e një ekipi dhe jo një klient në një operacion tregtar. Grupi është mjaft i vogël, aq sa të ftuarit dhe stafi mund të hanë vakte së bashku në disa tavolina të përbashkëta, tregimet e skijimit që ndahen së bashku me pjatat me mish qengji të pjekur, speca të mbushura, patëllxhanë të pjekur dhe raki kumbulle. Një natë u mblodhëm rreth një zjarri për të dëgjuar një nga stafi që luante në violinë; një natë tjetër, ne shtynim tavolinat në dhomën e ngrënies për një trupë lokale që performonte valle tradicionale. Këtu mos ejani duke pritur vaskat e nxehta apo sallonet e purove, që gjenden në disa shtëpi kanadeze për heliski. Trajtime më të paharrueshme gjenden në malet përreth. Në ditën tonë të dytë, zbritëm në veri të Thethit dhe pamë re që derdheshin pranë nesh, si një përrua që lëviz me shpejtësi mbi një gur të lëmuar. Malet këtu kulmojnë në rreth 2 600 metra. Një tjetër ecje përfundoi në skajin e sipërm të një pylli me pisha të zeza, disa me pemë pesë shekullore, me trungjet e tyre të rrudhura si këmbët e majme të një elefanti.
Kur zbritëm në fund të ditës, dy gra kishin ndezur një zjarr në natyrë afër hotelit për të përgatitur fli, një pjatë tradicionale shqiptare, shtresa petullash të holla të gatuara në qymyr dhe të servirura me reçel fiku dhe mjaltë vendas gështenjash. Më vonë bisedova me Hysni Selimajn, i cili punonte në hotel. Tani, 50 vjeç, ai ishte rritur në luginë.
“Jeta ka qenë shumë e vështirë”, thotë ai, ndërsa kujtoi se, si fëmijë kishte bërë skitë e tij nga dërrasat e ashpra të drurëve.
“Nevojat elementare, ushqimi dhe veshmbathja ishin me mungesë dhe rruga e pashtruar deri në luginë do të ishte shpesh e pakalueshme në dimër, duke i bërë ato të pakalueshme për javë të tëra”, thekson Hysniu. Kur bota më në fund filloi t’iu hapej, në vitet 1990, shumë shqiptarë u larguan në kërkim të perspektivave më të mira jashtë vendit.
“Në vitin 1997, Valbona kishte mbetur me 10 familjet e saj të fundit”, sipas Selimajt. Ai u nis për në Greqi dhe më pas për në Gjermani, por si shumë miq u kthye përfundimisht, duke përdorur të ardhurat e tij për të hapur një bujtinë të vogël për t’u kujdesur për numrin ngadalë në rritje të vizitorëve të verës.
Turizmi dimëror, megjithatë, mbetet pothuajse inekzistent, kryesisht i kufizuar tek shqiptarët që udhëtojnë me makinë në fundjavë, për të bërë foto dasmash apo selfie në Instagram në dëborë. Hoteli ynë ishte hapur për tre javë vetëm për t’u kujdesur për skiatorët e helikopterëve. Zalokar shpreson të zgjasë gradualisht sezonin e tij në gjashtë javë dhe se skijimi me helikopter mund të ndihmojë në inkurajimin e turizmit dimëror në shkallë të vogël, duke siguruar kështu qëndrueshmërinë gjatë gjithë vitit të fshatrave të vegjël të luginës. Airbus H125 që përdorëm konsumon rreth 32 litra karburant për çdo pasagjer që paguan në orë mysafirët zakonisht do të fluturojnë për katër orë gjatë udhëtimit të tyre gjashtë netësh. Më duhej të largohesha herët nga grupi për t’u kthyer në Londër, kiha vetëm dy ditë leje për të qëndruar në Valbonë.
